Sami Frashëri mbi Çamërinë dhe të vërtetat e pamohueshme

Sami Frasheri per Camerine

Të vërtetat që janë thënë nga apostujt e Rilindjes sonë Kombëtare, janë të vërtetat që burojnë nga realiteti i pakontestueshëm që u bënë njëherazi edhe frymëzuesit e ndërgjegjes kombëtare. Shqipëria dhe trojet e saj që përmblidhen në fjalët “Shqipëria e Vërtetë” kanë qenë në fokusin e njerëzve që morën përsipër të flasin për fatet e kombit dhe të thonë haptaz  ato që do të cilësoheshin shpesh si “të vërtetat e pamohueshme”. Sami Frashëri, njeri nga vëllezërit Frashëri është njeri nga ata që flet me detaje dhe me saktësinë e kohës për Çamërinë, njera nga krahinat shqiptare në jug që në atë kohë ishte nën sundimin otoman turk.Ka një debat në lidhje me atë se cila është Çamëria, ku shtrihet ajo, ç’pjesë të territorit zë ajo, cilat janë qytetet dhe fshatrat e saj që fatkesësisht sot ndodhen nën sundimin Grek pas ndarjes së kufijëve më 1913, kohë kur edhe u zhvillua Konferenca e Londrës.

Sami Frasheri mbi Çamerinë dhe disa nga qytetet e saj kryesore, marrë nga vepra e tij “Fjalor i përgjithshëm i historisë dhe i gjeografise” (Konstandinopoje 1889). Vepra 2 e Sami Frasherit, botim i Akademisë së Shkencave,1988.

Tesprotia (Çamërinë)

Është një nga krahinat që përbënin Epirin e lashtë. Krahina e lartpërmendur zgjatej nga Ambrakija, pjesa jugore e bregditit d.m.th. nga gjiri i Nartës deri në lumin Thijamis d.m.th Kalama. Me një fjalë Tesprotia ishte emri i vjetër i pjesës jugore të Shqipërisë të quajtur Çamëri.

Kufizohet nga veriu me Mollosinë që përbëhet nga sanxhaku i Janinës dhe me krahinën e Kaonisë që përbehet nga sanzhaku i Gjirokastrës d.m.th nga krahina e Labërisë, nga jugu me Ambrakinë d.m.th. me gjirin e Nartës, nga perëndimi me detin Jon. Kjo krahinë laget nga lumenjtë Akeron dhe Kogjin,që bashkohen para derdhjes së tyre në det.

Këta konsiderohen nga grekët e lashtë si lumenjtë e skëterrës. Ndë rsa lumi Haradros d.m.th. Loros e ndante këtë krahinë nga Mollosia. Qytetet dhe qytezat kryesore janë Pandosja, Kasupa, Allaka, Haradra, Himrion, Efina, Vruka e të tjera.Këto përfshihen midis 80 qyteteve që kryekomandanti romak Pal Emili rrafshoi në Epir. Megjithëkëtë ekzistojnë gërmadhat e disave prej tyre. Flitet dhe besohet se tempulli i famshëm i Dodonës ndodhej në këtë krahinë..Pas kësaj romakët themeluan në skajin jugor të kësaj krahine një qytet të madh me emrin Nikopolis,gërmadhat e të cilit ekzistojnë në një istme te ngushtë një orë larg në veri të Prevezës.

Tesprotianet e vjetër i përkasin thjesht popullit pellazg. Ishin të një gjaku dhe kishin të njëjtën gjuhë me popullin e Kaonisë dhe të Mollosisë. Përshumë kohë u qeverisën nga krerët e tyre dhe pastaj për një periudhë u qeverisën në formën e një republike. Pas kësaj u pushtuan nga sundimtari i Molosëve, Pirrua dhe më vonë iu aneksuan shtetit maqedonas. Së bashku me Maqedoninë kaluan në duart e romakëve dhe së fundi pas shkatërrimit të shtetit të Bizantit, ashtu si në viset e tjera të Shqipërisë,edhe në këto anë u formuan principata të vogla të cilat u pushtuan në kohën e sundimit të sulltan Mehmetit II dhe të Bajazitit II dhe iu aneksuan tokave osmane.

Ajdonat (Paramithi)

Është një qytezë,qendër kazaje në krahinën e Çamërisë, e cila formon pjesën juglindore të Shqipërisë, varet nga vilajeti dhe sanxhaku i Janinës.

Ajdonati ndodhet afërsisht 40 km në jugperëndim të Janinës dhe 18 km në lindje të limanit të Myrtos, rrezë një mali,në anën e majtë të lumit Vuvo d.m.th ne lindje te tij. Pozicioni i tij është i lartë, me ajër shumë të mirë dhe i rrethuar me vreshta e kopshte. Popullsia e tij arrin në 2500 njerëz, thuajse të gjithë myslimanë dhe shqiptarë.

Kështjella quhet Ajos Dhonatos dhe emri Ajdonat që përdohet në gjuhën zyrtare për qytezën,e cila njihet nga vendësit me emrin Paramithi, është marrë nga emri i sipërmendur. Përreth gjenden rrënimet e qytetit të vjetër Uria. Është një qytezë ku zhvillohet mjaf tregëti dhe çdo vit me 10 shtator bëhet një panair i madh që vazhdon pesë ditë. Burnot i cilësisë së lartë, i njohur me emrin burnoti i Janinës, prodhohet nga duhani, që rritet në këtë qytezë dhe ne disa vende të kësaj kazaje. Qyteza bashkë me kazanë ka 64 fshatra, 40 nga këto janë në veri të qendrës së kazasë dhe 24 në jug të saj. Në juglindje të kësaj kazaje ndodhet nahija e Sulit, popullsia e së cilës është e njohur për qëndresën e guximshme kundër Ali pashë Tepelenës. Toka e saj është malore, por ka edhe disa lugina e pllaja të bukura. Toka e saj është pjellore, prodhon drithëra të ndryshme dhe duhan. Ka një popullsi afërsisht prej16.000 njerëzish, shumica e të cilëve janë shqiptarë e afro gjysma myslimane. Brenda kazasë ka 22 xhami e mesxhide, 1 shkollë plotore, një medrese, 4 shkolla fillore kuranike, 3 punishte për regjien e lëkureve,13 ura. Rrethi i kazasë mund të përshkohet për 23 orë.

Janinë

Është një qytet, qendër e vilajetit me të njëjtin emër. Ndodhet në jug të vilajetit të Shkodrës 700 km në jugperëndim të Stambollit e 210 km në jugperëndim të Selanikut, në bregun perëndimor të liqenit me të njëjtin emër. Ka 35.000 banorë, 30 xhami, 6 kisha, 2 sinagoge, 3 teqe, disa medrese, një bibliotekë, një gjimnaz, një shkolle fillore e disa shkolla fillore kuranike (mektep), një gjimnaz me emrin “Zosimea”, disa shkolla fillore dhe një shkollë për vajza vetëm për greket,një shkollë plotore për vllehët, një azil grek për jetim e të varfër si dhe një spital, një spital tjetër të ndërtuar kohët e fundit nga bashkia, treg të bukur, hane e hamame të shumta, një kështjellë të mbetur nga Ali pashë Tepelena, që ndodhet mbi gadishullin që futet brenda në liqen, të rrethuar me hendek; përreth ka disa pendë dheu.

Ne rrethet e qytetit ka vreshta e toka pjellore, punishte lëkurësh; prodhohen sende prej argjendi dhe prej lëkure dhe zhvillohet një tregëti mjaft e rëndësishme. Janina është ndërtuar nga i quajturi Jani, një nga princat e vendit në kohën e rënies së perandorisë bizantine. Ajo i është dorëzuar paqësisht sulltan Bajezit Jellderemit, pastaj u kishte dalë dorë (osmanëve) dhe në vitin 1431 në kohën e sulltan Muratit II u pushtua përfundimisht. Më vonë në kohën kur sundoi i pavarur Ali pashë Tepelena, qyteti u zhvillua dhe u zbukurua tepër prej tij dhe kishte më shumë popullsi.

Kazaja e Janinës, ndodhet në mes të sanxhakut e të vilajetit që mban të njëjtin emër. Së bashku me dy nahijet e quajtura Zagor dhe Korondos, përfshin 233 fshatra me 87.256 banorë. Toka është e ndryshme, ka fusha pjellore, kullota dhe disa pyje. Shumica e popullsisë së fshatrave është e krishtere dhe përbëhet nga grekë dhe vllehë.

Sanxhaku i Janinës, është sanxhaku qendror i vilajetit që mban të njëjtin emër. Kufizohet nga juglindja me kufirin e Greqisë, nga verilindja me vilajetin e Manastirit, nga veriperëndimi me sanxhakun e Gjirokastrës, nga perëndimi me detin Jon,nga jugu me sanxhakun e Prevezës. Sanxhaku përbëhet prej 6 kazave dhe dy nahijeve me 439 fshatra dhe 166.691 banorë si më poshtë :

Sanxhaku Kazate Nahijet Fshatra

Janinë Zagore   233

Korondos           49

Leskovik           34

Janinë Konicë     3

Mecovë             62

Ajdonat             68

Filat

Vetëm popullsia e Janinës me fshatrat e Mecovës dhe të Konicës është e përbërë nga mysliman, vllehë e grekë, kurse popullsia e tri kazave të tjera është krejtësisht shqiptare dhe shumica myslimane. Të krishterët shqiptarë dëshirojnë të mësojnë në gjuhën e tyre shqipe dhe nuk e mbajnë

veten të kombësisë greke.

Konicë

Është një qytezë, qendër kazaje që ndodhet në sanxhakun e vilajetin e Janinës, 45 km në veri të Janinës, në anët e lumit të Vjosës, në rrëzat e maleve që ndodhen në skajet e një fushe; ka 5500 banorë, nëpër rrethe ka shumë kullota, ku mbahen shumë dhen me qumështin e të cilave bëhet djathë i famshëm shqiptar. Popullsia është shumë e zgjuar.

Kazaja e Konicës,rrethohet nga jugu me kazanë e Janinës, nga perëndimi me sanxhakun e Gjirokastrës, nga veriu me kazanë e Leskovikut, nga lindja me vilajetin e Manastirit. Përbëhet nga 34 fshatra me popullsi afërsisht 35.000 banorë, prej të cilëve gjysma janë myslimanë shqiptarë dhe të tjerët janë të krishterë shqiptarë dhe vllehë.

Toka është malore, më pak vende të përshtatshme për bujqësi. Kullota ka shumë, prandaj mbahen sasira të mëdha dhensh dhe bagëti të tjera. Në fushën e Konicës dhe ne luginën e Vjosës ka shumë drurë arre dhe nxirret një sasi mëndafshi.

Gratë në fshatra prodhojnë corape, fanella, velenxë e të tjera sende prej leshi. Lumi i Vjosës përshkon kazanë duke marrë me vete përrenjtë Vidomati dhe Sarandoporo. Në këtë kaza ka një llixhë squfuri me nxehtësi të madhe, dobia e së cilës është provuar. Një herë në vit organizohet një panair me emrin “Pazaropolo”, ku tregëtohen shumë kafshë dhe prodhime leshi.

Margëlliç

Është një qytezë, qendër kazaje ne sanxhakun e Prevezës të vilajetit të Janinës, ndodhet 50 km në veriperëndim të Prevezës, në një distancë 10 km prej bregut të detit. Ka 3000 banorë, të gjithë janë myslimanë shqiptarë.

Kazaja e Margelliçit së bashku me nahijet e Pargës e të Fanarit ka 71 fshatra me afërsisht 25.000 banorë. E gjithë popullsia është shqiptare, pjesa më e madhe myslimane. Janë të njohur për guxim e trimëri.

Toka e saj është pjellore, prodhohen drithëra, oriz, ullinj e të tjera. Në vendet afër bregut të detit klima është e butë gjatë dimrit, prandaj andej ka kullota të mira dimërore. Përveç Pargës, ka edhe disa skela të vogla, në të cilat mund të hyhet me barka të vogla.

Pargë

Është një qytezë, qendër nahijeje në kazanë e Margëlliçit të sanxhakut të Prevezës të vilajetit të Janinës, në pjesën jugore të bregdetit shqiptar.

Ndodhet 45 km në veriperëndim të Prevezës dhe 55 km në jugperëndim të Janinës. Ka 5.000 banorë, një xhami, një kështjellë të vjetër të ndërtuar mbi një shkëmb të futur në det; përreth ka kopshte me portokalle e limone dhe ullishta të bukura. Ka shumë nerënxa që janë tepër të kërkuara dhe që pëlqehen nga çifutët. Nga ky prodhim, popullsia ka nxjerrë shumë të ardhura. eksportimet e tjera kryesore janë portokallet, limonat e vaji i ullirit; në qytezë prodhohet një lloj sapuni në ngjyrë gështenjë; e ka ajrin të këndshëm e të mirë, që u sjell mjaft dobi atyre që vuajnë nga sëmundje të mushkërive. Ka edhe banja deti shumë të dobishme. Megjithëse anijet nuk ndalin aty, ajo është skelë për krahinën e Çamërisë, pasi aty vijnë e shkojnë barka me vela dhe zhvillojnë tregëti me Korfuzin dhe Triesten. Kjo qytezë për shumë kohë ka qenë në dorë të anglezëve, por Ali pashë Tepelena e bleu qytezën nga shteti i lartpërmendur dhe me këtë rast popullsia u shpërngul dhe kaloi në ishujt.

Qyteza dhe toka e saj u bë çiflig i Ali pashës dhe pas ekzekutimit të tij, i kaloi thesarit të shtetit. Në atë kohë u ble prej Rifat pashës që ishte ministër i financave dhe sot gjendet në dorë te trashëgimtarëve të tij. Nga popullsia e saj, ata që janë myslimanë dhe një pjesë e të krishterëve janë shqiptarë, të tjerët janë grekë.

Nahija e Pargës varet nga kazaja e Margëlliçit, që formohet nga pjesa qendrore e krahinës së Çamërisë, së bashku me qytezën përfshin edhe tre copë fshatrash përreth. Më përpara, së bashku me një numër fshatrash formonte një kaza më vete.

Prevezë

Është një qytezë në skajin jugor të Shqipërisë, në fund të një gadishulli që mbyll anën perëndimore të gjiut të Artës, në bregun verior të grykës që mban të njëjtin emër. Është qendra e sanxhakut me të njëjtin emër, të përfshirë në vilajetin e Janinës si dhe e krahinës së Çamërisë. Ndodhet 92 km në jugperëndim të Janinës. Pozicioni i saj shumë i bukur të kujton atë të Stambollit. Ka 8000 banorë dhe shumë kopshte me portokalle e limona si dhe ullishtë. Në anën nga toka është e mbrojtur nga një kanal, nga deti me dy fortifikata dhe 4 kala, të ndërtuara prej Ali pashë Tepelenës. Në qytet ka dy xhami, njera e ndërtuar prej Ali pashë Tepelenës dhe tjetra prej Ahmet aga Dinos. Ka gjithashtu dy teqe, disa tyrbe,një shkollë plotore e disa shkolla fillore, dy shkolla fillore greke, një për vajza e një për djem, një mulli me avull, një punishte për regjjen e lëkurës, disa fabrika sapuni e vaji. Prodhohet një lloj pëlhure shumë e preferuar, pambuku e mëndafshi e punuar shumë holl, çorape e të tjera prodhime. Ka një liman mjaft të frekuentuar, që bën shumë tregti me skelat e Triestes, Korfuzit, të Greqisë dhe të Italisë. Në veri dhe brenda gjiut ka edhe një liman me të madh të quajtur Vati ose me emrin Drin, i cili ka qenë liman i qytetit të lashtë të Nikopolisit. Emri Prevezë rrjedh nga emri i qytetit të lashtë te ndërtuar prej të famshmit Pirro, i cili ka marrë emrin e se vjehrrës së tij, Berenika, e shoqja e Ptolome Lagosit dhe ishte quajtur Berenikia.

Ky qytet ndodhej ose në vendin e Prevezës së sotme ose në atë të qytetit të Nikopolit. Nikopoli, i ndërtuar prej Oktavianit dhe gërmadhat e të cilit duken edhe sot një orë larg në veri të Prevezës, u shkatërrua nga sulmet e bullgarëve dhe të serbëve, kurse Preveza e tanishme u ndërtua prej venedikasve; ajo qendroi për shumë kohë në dorë të francezëve bashkë me ishujt e Dodekanezit. Në vitin 1798, Ali pashë Tepelena e mori qytezën nga francezët me luftë dhe qysh prej asaj kohe ajo bën pjesë në territorin otoman. Preveza për rëndësinë ushtarakë dhe tregëtare i ka të gjitha mundësitë të përparojë.

Sanxhaku i Prevezës është me i vogli ndër katër sanxhakët që formojnë vilajetin e Janinës.Ndodhet në skajin jugor të Shqipërisë dhe përbëhet nga gjysma jugore e krahinës së Çamërisë. Kufizohet nga veriu me sanxhakun e Janinës, nga lindja me kufrin grek, nga jugu me gjirin e Nartës dhe me grykën e Prevezës, nga perëndimi dhe jugperëndimi me detin Jon. Pjesa më e madhe e tokës përbëhet nga kodra të ulëta, me kullota të bukura, të veshura me portokalle e limona. Megjithëse tokën e ka shumë pjellore, për shkak të helmimit të ajrit nga kënetat dhe të mungesës së popullsisë, tokat kanë mbetur djerr dhe përdoren vetëm si kullota dimërore.

Lumi i Nartës rrjedh në lindje të sanxhakut dhe ndan kufirin me Greqinë. Në tokat e sanxhakut ka edhe dy lumenj të tjerë, njeri është Lorosi që mbledh ujerat që zbresin prej maleve të Olickës, të cilat ndodhen në sanxhakun e Janinës dhe që derdhet në gjirin e Nartës. Ky lum e kthen në një kënetë fushën që ndodhet midis Nartës dhe Prevezës. Tjetri është lumi Ferari që rrjedh nëpër kazane e Margëlliçit, buron prej maleve të Sulit pastaj drejtohet nga veriu e duke marrë me vete lumin Vovo, derdhet në detin Jon. ky është lumi Akeron që mitologjia greke e quante skëterrë. Popullsia e tij arrin në 55.000 banorë, shumica janë myslimanë e të tjerët të krishterë e një numër i paktë çifutësh. E gjithë popullsia myslimane dhe shumica e të krishterëve janë shqiptarë, përveç të krishterëve të vetë qytezës së Prevezës dhe të vendeve kufitare me Greqinë, të cilët janë grekë. Kazaja përfshin 179 fshatra, 48 xhami e mesxhide, dy medrese,30 shkolla (fillore kuranike), 220 kisha e manastire, 450 dyqane, 50 mullinj e të tjera. Prodhohen drithëra të ndryshme dhe me shumicë ullinj, portokalle, limona, vaj ulliri e pemë të tjera; si sasi e madhe vaj ulliri eksportohet. Ka shumë bagëti, dhentë e shumta që kullosin verës ndër malet e sanxhakut të Janinës dimrit zbresin ndër kullotat e Prevezës. Klima është e butë dhe e këndshme, rralë bie borë. Sanxhaku ndahet ne 3 kaza e dy nahije si me poshtë:

Kaza nahije fshatra

Prevezë ——         38

Loros, Xhemernik 68

Margelliç, Pargë   73

Kazaja e Prevezës ndodhet në skajin jugor të sanxhakut dhe kufizohet nga verilindja me kazanë e Lorosit dhe nga veriu me kazanë e Margelliçit.

Megjithëse kazaja ka toka të gjera më pak banorë, ka vetëm 38 fshatra me një popullsi deri në 13.000 banorë. Shumica e atyre që banojnë në fshatra janë shqiptarë të krishterë. Në këtë kaza gjenden shumica e kullotave dhe e ullishteve të sanxhakut.

Suli

Është një qytezë e vogël në krahinën e Çamërisë në Shqipëri, 45 km në jugperëndim të Janinës, në një vend malor dhe të fortifikuar prej natyre; banorët prej shqiptarë të krishterë. Këta së bashku me popullsinë e fshatrave përreth kanë ruajtur të drejtën e mbajtjes së armëve, duke marrë përsipër në rast lufte, detyrën për të luftuar në radhët e ushtrisë osmane. Janë njerëz shumë trima dhe të zotët për të ruajtur të drejtat e tyre personale. Ali pashë Tepelena, me qëllim që të shpërngulte suliotët nga vendi, dërgoi në vitin 1790 forca ushtarake kundra tyre, por pësoi humbje.

Edhe në vitin 1792 suliotët qëndruan burrërisht, por në vitet 1800 e 1803 u dërguan përsëri forca të tjera kundër tyre dhe më në fund popullsia e Sulit nuk mundi t’u bëjë ballë dhe u shpërngul në Pargë, e cila në atë kohë gjendej në dorë të Anglisë. Që në atë kohë Suli u shkretua. Edhe sot nuk ka tjetër veçse një kala të ndërtuar prej Ali pashë Tepelenës, e cila është e shkatërruar.

Kur Ali pasha bleu Pargën, suliotët ikën së andejmi në Korfuz dhe më vonë u shpërndanë andej-këtej. Në revolucionin e fundit grek, kryetarët më trima janë suliotët. Një herë, kur Ali pasha rrethoi Sulin, në të gjendeshin vetëm gratë, të cilat për një kohë bënin qëndresë, por duke kuptuar se do të detyroheshin të dorëzoheshin, të kërcënuara nga Tepelenasi, me guxim të madh pranuan të vetëflijoheshin. Duke vallëzuar në një shesh që gjendej mbi një shkëmb të lartë, të kapura dorë më dorë, u hodhën së bashku në humnerë dhe vdiqën