Ne flisnim shqip, quheshim romakë

Përkthimi i mëposhtëm vjen nga shkrimi “Elgin Marble Argument in a New Light (Grindja për mermerët e Elginit e ndriçuar përsëri)” me autor Michael Kimmelman botuar në gazetën “New York Times” më 23 qershor 2009

Jo shumë kohë më parë se Muzeumi i ri Akropolit (Qytezës mbi Majë) të hapej fundjavën e shkuar, shkrimtari Christopher Hitchens përshëndeti në gazetën “New York Times” atë që ai e quajti fundi i një sherri. Britania pat bërë me dije se Athina nuk kishte vend të mjaftë ku të vendoseshin Mermerët e Elginit, domethënë më shumë se gjysma e rripave zbukurues (frizave), skalitjeve në korniza (metopeve) dhe strehëve të dyerve (pedimenteve) të faltores Parthenon në Qytezën mbi Majë që Lordi Elgin i largoi shpejt e fshehtas kur ishte ambasador në Perandorinë Osmane dy shekuj më parë. Që nga viti 1816 ato kanë qenë thesar të çmuar të Muzeumit Britanik. Kurse grekët duhej të përkujdeseshin me ato çfarë tepruan duke i grumbulluar në një muzeum që mezi mbahej në këmbë të ndërtuar në vitin 1874.

Prandaj muzeumi i ri që arkitekti zviceran Bernard Tschumi formësoi poshtë qytezës mbi Majë, i cili kushtoi 200 milionë dollarë për një sipërfaqe prej 21 000 metrash katrorë, është një mohim i mëtimit britanik. Nga disa këndvështrime ai ngjason me qendrën e autobusëve “Port Authority” në Manhatan të Nju Jorkut. Pavarësisht nga ankesat e tyre, fqinjët janë pasuruar ngase vlerat e shtëpive ngjitur janë rritur shumë. Sido qoftë, nga brenda ai është i ndriçuar, i ajrosur dhe koleksioni është i mrekullueshëm. Copëzat origjinale të vjetruara prej kohës nga friza e Parthenonit, ato që Elgini la pa marrë, janë plotësuar me derdhje në allçi si kopje të pjesëve që janë në Londër. Të gjitha këto mbushin katin e sipërm të muzeumit i cili, i rrahur fort prej diellit, është si pasqyrë e Parthenonit që duket përmes dritareve të përdredhura.

Mospërputhja midis origjinalëve dhe kopjeve krijon një tingull të fortë për kthimin e mermerëve. Ministri grek i kulturës, Anton Samara, me rastin e hapjes së muzeumit javën e kaluar, foli çfarë zyrtarët grekë kanë qenë duke thënë përgjatë viteve: se skulpturat e copëtuara të Parthenonit janë si portreti i një familjeje ku të dashurit mungojnë. Presidenti i Greqisë Karol Papulia foli më haptas: “Është koha të shërojmë plagët e njëmendores me kthimin e mermerëve që i përkasin asaj”; mos e vini në dyshim se britanikët do të bien në ujdi.

Brenda muzeumit, vizitorët ngjiten sikur të ishte pjerrësia e Akropolit mbi një shtrojë të qelqtë e cila shfaq nën këmbë mbetje të lashta të zbuluara gjatë ndërtimit të muzeumit; kjo të jep një ndjenjë e bukur. Në kohën e duhur ato do jenë të hapura edhe për vizitorët. Në katin e dytë, statuja të lashta dhe të periudhës së hershme klasikë mbushin një galeri të madhe sikur të ishte një turmë njerëzish në një treg. Kjo ishte një dëshirë e kujdestarëve dhe ndërtuesve por e cila tani rrezikon që vizitorëve t’u shpëtojnë pa parë punime si për shembull “Djalin e Kritit”, i cili pothuaj është i fshehur nga një anë.

Sa për skulpturat femërore që shërbejnë si kolona në faltoren Erekthion dhe mbetjet e skulpturave të faltores së Athinasë Fitimtare (të dyja në Qytezën mbi Majë), përfshirë edhe “Lidhësen e Sandales”, ato duken si të futura në kurth mbi një ballkon dhe në një rrugë-kalimi sepse muzeumi ndryshe nga dyshemeja e Parthenonit nuk ka hapësira të rregullta. Për një qarkullim të lirë vendoset çdo gjë në largësi të njëjtë, por ana tjetër e këtij sistemimi është e meta e renditjes sipas përparësive, gjë të cilën muzeumet e artit duhet ta bëjnë.

Thuhet se Athinës i nevojiten vula të reja bashkëkohore. Qyteti është i mbërthyer prej fyti nga ndërtimet e parregullta që mbinë në fillim të viteve 1970 pasi junta ushtarake ra. Njëmendoret popullore kopjojnë pallatet e lashta në mënyrë të trashë. Niko Dimou, një shkrimtar i mirënjohur këtu, kujton se kur një shfaqje e skulptorit bashkëkohor britanik Henry Moore arriti vite më pare, “njerëzit u ankuan se po silleshin forma të shëmtuara në tokën e bukurisë. 90% e grekëve të kulturuar edhe sot jetojnë me këtë ndjeshmëri klasike”.

Një ose dy brezni e grekëve të cilët kanë udhëtuar shumë, janë të ndërgjegjshëm për mjedisin, janë të lidhur me botën, kanë arritur pjekuri dhe ballafaqimi për Mermerët e Elginit tani përfaqëson një lloj lluksi që Greqia ka fituar. Ai filloi me artisten Melina Mërkuri gjatë viteve 1980 kur fushata politike e saj përputhej me ngjitjen e udhëheqësit popullor Andrea Papandreu, parulla e të cilit ishte “Greqia për grekët”. Tani ai është shndërruar në një lëmsh pak të lavdishëm prej kurtheve diplomatike dhe ligjore, ndërkohë që së fundmi Greqia ka arritur të rimbledhë 25 objekte të lashta nga vende të ndryshme duke përfshirë edhe disa copëza të humbura nga Parthenoni.

“Kjo çështje na bashkon”, thotë drejtori i Muzeumit të Akropolit Dimitri Pandermali, pa përfillur pyetësorët që tregojnë se pak grekë shqetësohen ta vizitojnë Akropolin pasi kanë mbaruar shkollën. Për sa i përket pyetjes nëse Lordi Elgin pati autoritet ligjor t’i shkulte mermerët, përkundrejt britanikëve që kapen pas faktit se ishin osmanët fuqia sunduese e kohës, drejtori Dimitri Pandermali ndalon. “Problemi nuk është ligjor, por moral dhe kulturor”, këmbëngul ai. George Voulgaraki, një ish-ministër kulture, nuk ishte aq i kujdesshëm kur iu bë e njëjta pyetje. Ai tha: “Është njësoj si me thënë se nazistët ishin të justifikuar të plaçkitnin vepra arti të çmuara gjatë Luftës II Botërore. Unë e kuptoj se çfarë kanë frikë muzeumet. Ato mendojnë se çdo gjë do të duhet të kthehet mbrapsht nëse Mermerët e Elginit kthehen. Sido qoftë, Akropoli është i veçantë”.

Kjo është çfarë grekët kanë këmbëngulur për vite kur mëshojnë pse mermerët i përkasin Greqisë, por ato thonë gjithashtu se mermerët i përkasin botës kur venë në dukjse pse ato nuk i përkasin britanikëve. Mermerët në fakt i përkasin Parthenonit, një ndërtesë e këtushme dhe askund tjetër, arsye kjo më e mira për kthimin e tyre. Përveç se tani mendimi nuk është me i ringjitur ato tek Parthenoni në Qytezën mbi Majë por me i zhvendosur nga një muzeum në tjetrin, nga Muzeumi Britanik në Muzeumin e ri të Akropolit, sikur të ishte derë fqinji – një çështje tjetër, në qoftë se jo për grekët.

“Ishte faji i një gjermani”, foli Niko Dimou në lidhje me krenarinë greke në këtë çështje. Ai po drejtonte gishtin tek Johann J. Winckelmann, një historian gjerman arti i shekullit XVIII ëndërrimi i të cilit për Greqinë e lashtë “të populluar nga njerëz të bukur, të gjatë, flokëverdhë, të urtë, që përfaqësonin përsosmërinë”, siç e parashtroi Niko Dimou, u përdor me qëllim që t’i jepej formë qenies greke në kohën tonë.

“Ne flitnim Shqip dhe e quanim veten romakë (romanë, romaioi, romioi), por pastaj historiani Winckelmann, shkrimtarët Goethe dhe Viktor Hugo, piktori Eugène Delacroix, të gjithë këta na thanë se “Jo, ju jeni helenët, pasardhësit e drejtpërdrejtë të Platonit dhe Sokratit”, dhe ajo e bëri të vetën. Nëse një komb i vogël dhe i varfër ka një ngarkesë të tillë mbi shpatullat e tij, ai nuk e merr veten ndonjëherë”.

Ajo gënjeshtër kërkoi gërmime në Qytezën mbi Majë gjatë shekullit XIX për të fshirë gjurmët osmane, pastruar vendin dhe nxjerrë atë si vatra e klasiçizmit. Erekthioni pat qenë një harem dhe Parthenoni një xhami. “Sido qoftë, gërmimet greke për të shkuarën gjithmonë kanë qenë një lloj fantazie”, vuri në dukje ditën tjetër Anton Liako, një krye-historian grek. Kërkesa për kthimin e mermerëve duke u mbështetur mbi mëtime të ndershmërisë historike e shtrembëron vetë historinë.

Nga ana e tyre, britanikët përmendin gjithashtu se prania e mermerëve në Londër përgjatë dy shekujve ka bërë vend në histori duke ushqyer në tërë botën klasicizmin e ri dhe pëlqyeshmërinë për grekët. Kjo është e vërtetë dhe nuk është e rastësishme që botimet më të mira për tekstet e lashta greke janë nxjerrë prej britanikëve, francezëve, amerikanëve, gjermanëve dhe jo prej grekëve.

Ndonëse në rrugë të ndryshme, të dyja palët qëndrojnë mbi toka të lëkundshme. Pronësia mbetet pyka kryesore e mëdyshjes. Kur javën e shkuar Britania i afroi Muzeumit të Akropolit dhënien e mermerëve hua për tre muaj me kushtin që Greqia të njihte pronësinë britanike mbi to, ministri Anton Samara kundërshtoi menjëherë duke thënë se Britania mund të marrë hua çdo vepër arti që dëshiron nga Greqia në qoftë se ajo braktis pronësinë mbi skulpturat e Parthenonit. Megjithatë, një huamarrje mungoi; sa keq. I pyetur nëse të dy palët mund të mirren vesh ndonjëherë për një mënyrë se si t’i bashkëndajnë mermerët, ministri Anton Samara tundi kokën e tij dhe tha: “Nuk ka grek që mund të nënshkruajë për atë gjë”.

Në vende të tjera, muzeumet kanë filluar të bashkëpunojnë, të bashkojnë mjetet, të përkulin rregullat e vjetër. Muzeumi Britanik, Muzeumi Metropolitan i Artit në Nju Jork, Luvri në Paris dhe muzeume të tjerë të rëndësishëm për gjërat e lashta kanë arësye të fortë t’i frikësohen një rrokullime të papërmbajtshme nëse Mermerët e Elginit shkojnë mbrapsht në Athinë, pavarësisht se çfarë grekët flasin. Ndërkohë, Muzeumi i Akropolit kredhet i tëri në vozitjen e çeshtjeve të shkuara të pronësisë në eterin e mjegullt të një lloji të vërtete të ndryshme; kjo është rruga më cilësore dhe më e lehtë.

Plaçkitja e gjetjeve të lashta natyrisht që nuk mund të lejohet. Lordi Elgin veproi shekuj më parë në një klimë të ndryshme. I tërë bisedimi tani nevojitet të rihartohet. Ndërsa shkrimtari i mirënjohur Niko Dimou ngriti pyetjen: “Në qoftë se mermërët kthehen, a do të bëhen grekët më të urtë, më të mirë? Objekte të tjera me rëndësi të pabesueshme janë të shpërndarë rreth e përqark Greqisë dhe askush i viziton ato”. Krye-historiani Anton Liako a tha me një mënyrë tjetër: “Është shumë greke të ngresh pyetjen: Kush e pronëson historinë? Ajo është pjesë e kundërshtimit tonë kombëtar. Qyteza mbi Majë është vula jonë dalluese. Porse energjia e shpenzuar mbi lashtësinë kullon nga krijimtaria bashkëkohore”. Muzeumi i ri përfundimisht e derdhi në beton kërkesën e vjetër të Melina Mërkurit; tani rasti është atje.